chapter

Vormgeven aan (samen)leven

Volkoren woningen voor solitaire kuddedieren: Verslag Woondebat: Vormgeven aan (samen)leven

Rosa Marie Mulder

Op 30 november 2023 was de aftrap van de reeks van drie woondebatten rond het thema Anders werken aan wonen. Binnen het gelijknamige programma van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie worden 15 projecten ontwikkeld, waarin wordt onderzocht hoe de Nederlandse woonopgave duurzaam, inclusief én vanuit de huidige en toekomstige woonbehoeften kan worden aangepakt. Amateur Cities nodigt experts en het publiek uit om tijdens drie evenementen de uitgewerkte projectvoorstellen nog even te laten doorstomen en om samen te bekokstoven hoe het vervolg eruit kan zien. Bij de Nieuwe Coehoorn, tevens thuisbasis van CASA, Centrum voor Architectuur en Stedenbouw Arnhem, stond de eerste avond in het teken van Vormgeven aan (samen)leven. Moderator Chris Luth leidde de avond in met de vraag: Hoe kunnen we van huidige woonnormen bewegen naar andere woonvormen gezien door de ogen van een bewoner, een architect en een projectontwikkelaar?

Anders dan wat?

De rode draad van het woondebat Vormgeven aan (samen)leven was het concreet maken van andere vormen van wonen. Maar wat is eigenlijk de norm? Een standaardwoning als een rijtjeshuis wordt op veel verschillende, onvoorziene manieren bewoond. Ook de meest gangbare woningplattegronden van bijvoorbeeld kleine appartementen sluiten niet aan bij de diverse woonbehoeftes. De bestaande woonvoorraad en woningen in aanbouw doen daardoor veel minder aan het woningtekort dan mogelijk is. De uitdagingen en mogelijkheden van conventionele woningen, woningplattegronden en transformatieprojecten staan daarom centraal. vormgeven

De filosoof in de bewoner

De bewoner die zijn kijk op één van de meest conventionele woonvormen deelt, is Pieter Hoexum. De schrijver van onder meer Kleine filosofie van het rijtjeshuis observeerde zijn eigen buurt en kwam er achter dat het eigenlijk heel bijzonder is hoe wij mensen samen weten te leven. Juist omdat mensen hun eigen gang willen gaan en samen willen zijn. Samen staat wat dat betreft terecht tussen haakjes in de titel van dit woondebat en is zowel het probleem als de oplossing van de woonopgave. Mensen willen immers deel uitmaken van de samenleving en individuele keuzevrijheid hebben. Filosofen die mensen met dieren vergelijken zijn favoriet bij Hoexum. reflectieDe mens is net een solitair kuddedier, wat Kant beschrijft als ‘ungesellige geselligkeit’ en wat Schopenhauer de ‘parabel van de egels’ noemt. Mensen zijn net egels die graag bij elkaar kruipen, maar elkaar ook afweren met hun stekels.

Zelf kruipt Hoexum liever in de huid van een scharrelkip dan van een uil. Vanuit de lucht of als buitenstaander ziet de architectuur van een gewone buitenwijk met rijtjeshuizen er saai uit, maar als je gaat rondstruinen dan vallen de bewoners op die er een bijzondere invulling aan geven. Wat er van een afstandje homogeen uitziet, blijkt van dichtbij heel divers. vormgevenDe buurt is niet alleen cultureel divers, ook de conventionele woningen worden lang niet altijd traditioneel bewoond. Er wonen minder doorsnee gezinnen dan expats, alleenstaanden, gescheiden en samengestelde gezinnen of bijvoorbeeld studenten waarvan de ouders op den duur ergens anders zijn gaan wonen. Hoewel Hoexum mateloos is gefascineerd door de ogenschijnlijke saaiheid van rijtjeshuizen, wordt de huidige woningmarkt gekenmerkt door mateloosheid. eigenaarschapGewone jaren tachtig rijtjeshuizen die voor enorme bedragen worden verkocht, lijken relikwieën van egalitarisme en toegankelijkheid. Voor rechtvaardige, leefbare en eerlijke woningen zullen we ons weer meer moeten richten op het ideaal van volkshuisvesting.

Hoexum illustreert deze overtuiging met een verhaal van Louise Fresco over de noodzaak van massaal geproduceerd volkorenbrood ten behoeve van de volksgezondheid. Fresco vertelt in een Ted Talk hoe Thomas Allinson ontdekte dat volkorenbrood veel voedzamer is dan witbrood en dat dit voor veel minder ziekte onder arbeiders zorgde. Voor de huidige woonopgave is het van maatschappelijk belang om ‘volkoren huizen’ te ontwikkelen die toegankelijk zijn, denk bijvoorbeeld aan voorbeeldde sociale woonprojecten met flexibele rijtjeshuizen van Alejandro Aravena in Chili. Om hier stappen te zetten, hoeft niet alles meteen radicaal anders. Wel hebben we experimenten nodig om kleine, maar betekenisvolle aanpassingen te maken. citaatNet zoals bakkers bij het ontwikkelen van een volkorenbrood experimenteerden met de basisingrediënten van een brood, is het essentieel dat architecten proefondervindelijk de basiselementen van een huis verbeteren om ‘volkoren woningen’ te kunnen ontwikkelen.

De woningplattegrond als basisingrediënt

vormgevenVolgens architect Lisa van der Slot is de woningplattegrond één van de wezenlijke ingrediënten voor de kwaliteit van wonen. Als co-hoofdredacteur van Out There #4 over woningplattegronden, uitgegeven door ontwerpbureau De Zwarte Hond, onderzocht ze waarom Nederlandse woningplattegronden er vaak hetzelfde uit zien. In deze tijd lijkt de aandacht echter vooral uit te gaan naar aantallen. citaatDe aankomende jaren moeten er zo snel mogelijk en zoveel mogelijk – bijna een miljoen – woningen bijgebouwd worden. Deze woningen gaan zo’n 300 jaar mee en daarom is de nalatenschap aanzienlijk.

Hoewel het in dit kader niet gek is om te bevragen wat we dan precies gaan bouwen, is het des te verrassender dat er grofweg twee types plattegronden worden getekend. De eengezinswoning en het kleine appartement domineren, terwijl er ook woningen nodig zijn voor onder andere starters, vrienden of dementerenden. vormgevenHoexum liet al zien dat diversiteit eerder te bespeuren valt onder de bewoners en hun manieren van wonen dan in de architectuur, wat de behoefte aan andere woonvormen nog maar eens bevestigt. Culturele diversiteit is een factor die in de meeste plattegronden niet is terug te zien. Hoewel bijvoorbeeld de keuken en woonkamer zich steeds vaker bevinden in één ruimte, worden die in sommige culturen liever gescheiden van elkaar. Ook in het buurtgevoel kan de woningplattegrond een rol spelen, bijvoorbeeld door bij het ontwerpen van een nieuwbouwflat niet de slaapkamers aan de daktuin te plaatsen. Het gevolg hiervan is veel plastic op de ramen of dat de gordijnen vaak dicht zitten. opinieOm de vraag naar verschillende woonvormen en de kwaliteit van wonen aan te pakken, moet de woningplattegrond dus weer onderdeel worden van de ontwerpopgave. Ondanks dat Van der Slot graag vasthoudt aan het idee dat crisis leidt tot innovatie, constateert ze voorlopig dat het streven naar optimalisatie leidt tot verschraling.

Woningen zijn steeds vaker een belegging, wat weer resulteert in veilige keuzes. Daarnaast beschrijft de wetgeving rond het Bouwbesluit minimumcriteria, maar wordt het ingezet als kwaliteitsnorm. Hierdoor verdwijnt het experiment naar de achtergrond, terwijl we bijvoorbeeld ook die eerder genoemde spanning tussen het samen en alleen willen zijn, kunnen verwerken in de woningplattegrond. Van der Slot noemt voorbeeldhet Hampstead project van Sergison Bates als voorbeeld, waarbij de aaneenschakeling van ruimtes – het bewegen van publieke naar privé ruimtes – de vorm van het gebouw heeft bepaald, in plaats van andersom. Ze merkt ook op dat de eenheidsworst niet bevorderlijk is voor het gevoel van fijn thuiskomen, zoals bij jaren 30 woningen met tussenruimtes als een klein inhammetje of een trappetje waarbij je je buren tegenkomt. Daarnaast loont het dus om te ontwerpen met de volgende generaties in het achterhoofd als de woningen zo lang meegaan. reflectieHet inbouwen van flexibiliteit voor niet alleen andere, maar ook op termijn veranderende manieren van wonen, vraagt om ruimte voor het onvoorziene. vormgeveneigenaarschap

In gesprek over de transformatie van woonruimtes

Naast het ontwerpvraagstuk voor nieuwbouw, is het opnieuw benaderen van de bestaande stad een belangrijk thema. Maaike Schravesande, project- en gebiedsontwikkelaar bij Heijmans, gaat in gesprek over de zogenoemde bestaande voorraad met de twee sprekers die haar voorgingen en het publiek. vormgevenHoe we om moeten gaan met de al beschikbare, maar niet passende woonruimte, is een prangende vraag. Een andere manier om het te veel aan standaardwoningen aan te pakken, is het ombouwen van de woonvoorraad. Door bestaande woningen te transformeren tot geschikte woningen voor verschillende doelgroepen, kunnen we doorverhuizen stimuleren.Volgens Schravesande is de fase waarin de kinderen het huis uit zijn tegenwoordig de langste woonfase en willen lang niet alle empty nesters zo groot blijven wonen, maar willen ze ook niet direct naar een appartementencomplex. In het publiek zit ook Marleen Delfos van Atelier van Berlo die binnen één van de geselecteerde projecten werkt aan het aanpassen van rijtjeswoningen aan de woonbehoeftes van 55-plussers. Ze merkt op dat ontwerpers dit goed kunnen uitdenken, maar dat steeds meer de vraag zich opdringt hoe dit vervolgens te realiseren.

Een ander project dat het ook in de transformatie van bestaande gebouwen zoekt, maar dan in de lege kantoren, kampt eveneens met die vraag. Maciej Wieczorkowski werkt voor Dividual aan de herontwikkeling van bedrijventerreinen tot woonruimte, maar loopt er tegenaan dat het moeilijk blijkt om dergelijke transformatieprojecten in beweging te krijgen. Schravesande herkent deze worsteling, want in de praktijk moet ze steeds meer verschillende partijen betrekken, van buurtgemeenschap tot zorginstelling, waardoor ze steeds meer tewerk gaat als een netwerkorganisatie. opinieHet versnellen van de processen zit daarom niet alleen in het inhoudelijke werk, maar zeker ook in het beter samenwerken voor een integrale aanpak. Volgens Schravesande kan ook de overheid hieraan bijdragen door enerzijds iets te doen aan de energie slurpende processen, bijvoorbeeld procedures rond herbestemmingsplannen, en anderzijds door een koers in grondpolitiek uit te zetten.

De financieringsaanpak van transformatieprojecten is een ander heikel punt, waar de drie sprekers het over eens zijn. eigenaarschapDe kosten zijn niet alleen in het belang en daarmee ook niet alleen voor de rekening van de bewoner, het architectenbureau of de vastgoedontwikkelaar. De woonopgave is een maatschappelijk probleem dat voor meer partijen op de lange termijn van belang is, zoals voor pensioenfondsen en zorgverzekeringen. Bovendien hebben zij een lange adem en door hen deelgenoot te maken van de woonopgave, wordt het een meervoudige businesscase. Kortom, we moeten verder kijken dan ons directe eigen belang. Het publiek vult aan dat hiervoor ook lef nodig is, durf om impopulaire maatregelen te nemen. Bijvoorbeeld door toch te kiezen voor parkeerplaatsen aan de rand van de wijk. reflectieKwaliteit betekent immers vaak meer gedoe en zo klinkt na de aanmoediging voor meer gedoe wederom de roep om ‘volkoren woningen’.

Meer weten?

Sprekers

Pieter Hoexum schrijft essays en boeken op het snijvlak van filosofie en architectuur; in 2014 verscheen “Kleine filosofie van het rijtjeshuis”, in 2019 “Thuis. Filosofische verkenningen van het alledaagse”, volgend jaar verschijnt “Kleine filosofie van het ommetje. Verkenningen van de buurt”.

Lisa van der Slot is associate partner en architect bij De Zwarte Hond. Ze werkt aan een breed scala van projecten met een focus op woningbouw, transformatie en gemengde stedelijke programma’s. Samen met Henk Stadens is ze hoofdredacteur van Out There #4 Woning ­plattegronden.

Maaike Schravesande werkt als ontwikkelaar bij Heijmans, waar ze de werkwijze en maatschappelijke agenda ‘Heijmans&Co’ verwoordde. Als sociaal geograaf is ze altijd bezig met de wisselwerking tussen ruimtelijke inrichting en de mensen die er wonen, werken, leven.

Chris Luth is moderator, coach en facilitator. Hij werkt vanuit zijn passie voor hoe we denken, vooral door creatieve en (zelf)reflectieve processen. Hij geeft leiderschapstrainingen en coaching, en faciliteert trajecten over visie, strategie en organisatieontwikkeling.

Labels